موسیقی در ایران؛ 3 دوره مهم در تکامل تاریخ موسیقی ایرانی
موسیقی هنری است که پیش از اختراع زبان و خط و تبلور اندیشه و گفتمان در قالب اشکال و کلمات، تقریبا در همه‌ی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها جریان داشته است.
به نحوی که در مراسم آیینی قبایل و بعدها در نظام کارآواها به هنگام زراعت و مشاغل جمعی دیگر، ابزاری برای هماهنگی و ارتباط به شمار می رفته است.
در ایران نیز، موسیقی از قدمتی دیرینه برخوردار است و تقریبا مطابق شواهد و اسناد تاریخی موجود، می توان رد پای آن را تا دوران اساطیری و پیشا‌تاریخی دنبال کرد.
در یک تقسیم‌بندی کلی میتوان تاریخ موسیقی ایرانی را به پیش و بعد از اسلام تقسیم کرد.
سنگ‌نوشته‌ها، حکاکی‌ها، شاهنامه‌ی فردوسی و اشعار منوچهری و فرخی، تندیس‌ها،
نوشته‌های تاریخی هرودت مورخ یونانی، متون زرتشتیان و کنده‌کاری بر روی ظروف، از جمله منابعی هستند
که میتوان تا حدودی نام، شکل و کاربرد آلات موسیقی، چگونگی ساخت برخی سازها، کارکرد موسیقی در مراسم اجتماعی،
درباری و مذهبی و نام موسیقی دانان و نغمات را از آنها استخراج نمود. در این مقاله به سیر تحول موسیقی در ایران و تاریخچه موسیقی ایران می‌پردازیم.
برای خرید ساز کاخن میتوانید به سایت تاچ موزیک مراجعه کنید.
دوره 1: آغاز شکل‌گیری تاریخ موسیقی در ایران از دوران ساسانی
دوره ی ساسانی به لحاظ اسناد و شواهد تاریخی نسبت به دیگر دوره‌ها در پیش از اسلام از اهمیت بیشتری در تاریخ موسیقی ایرانی برخوردار است.
موسیقی‌دان در عصر ساسانی به لحاظ رتبه‌بندی طبقاتی هم تراز موبدان، امشاسپندان و اسپهبدان است و اصولا موسیقی نقش برجسته‌ای در ارکان فرهنگی و تمدنی ایفا میکند.
موسیقی دوران اسلامی تا مدت‌ها، اقتباسی است از فرم و محتوای موسیقی دوران ساسانی. چنگ، تنبور، زنگ، نی و تاس از جمله سازهای این دوره هستند
باربد، نکیسا، بامشاد و رامتین از جمله موسیقی‌دانان مطرحی هستند
که نظامی،منوچهری، فرخی و ابن خرداد به، در آثار شعری و تاریخی خود به آنها اشاره کرده‌اند.
کارگان موسیقی دوران ساسانی مانند بسیاری از تمدنهای دیگر مثل هند، مصر و یونان متاثر است
از باورهای کیهان شناختی و اعداد نمادین، از این رو موسیقی این دوران تشکیل می‌شده
از هفت خسروانی، سی لحن و سیصد و شصت دستان.
این تاثیر پذیری‌های فرهنگی و تمدنی به حدی است
که فیلسوفی مثل کندی موسیقی ساسانی را ماخوذ از الحان هشت‌گانه‌ی یونانی می‌داند.
سائیگاد، سیسوم و ماداروستان از جمله خسروانی ها یا به قول مسعودی الطرق الملوکیه میباشند.
راح روح، سبز در سیز، سروسهی، ماه بر کوهان و گنج سوخته از جمله سی لحنی هستند
که حکیم نظامی در خسرو و شیرین به آنها اشاره کرده است.
اگرچه امروز در کارگان موسیقی دستگاهی به نام‌هایی بر می‌خوریم که مهر و نشان دوران ساسانی را همراه دارند،
اما به دلیل فقدان اسناد و نمونه‌های عملی از چگونگی نوازندگی و فرم‌های آن دوره،
به دشواری میتوان میان موسیقی امروز و آن روزگار به لحاظ تبار‌شناسی هنر، تطبیقی روشن به دست داد.
برای خرید ساز کاخن میتوانید به سایت تاچ موزیک مراجعه کنید.
دوره 2: تاریخ موسیقی ایرانی در دوران اسلامی و پس از اسلام
تاریخ موسیقی ایران بعد از اسلام با تضادی شگرف همراه است.
اگرچه در نص صریح کتاب آسمانی و کلام منادیان دینی و مذهبی سده‌های نخستین،
نشان قاطعی از حرمت موسیقی سراغ نمی‌توان گرفت اما جریان سیاسی حاکم
به تدریج موسیقی را از متن زندگی عملی جامعه خارج کرده
این هنر شریف و معنوی را در مرز کفر و لهو و لعب و ارزش‌های والای انسانی، معلق نگاه داشت.
تعلیقی که هنوز هم با قوت تمام تشدید میشود.
در فرهنگ حکمت و هنر ایرانی اسلامی، موسیقی زیر مجموعه‌ی فلسفه‌ی وسطی قرار میگیرد
چرا که اصولا در فلسفه‌ی وسطی یا ریاضیات از کم یا مقدار صحبت به میان می‌آید
موسیقی نیز چه در بحث تعیین فواصل و پرده‌بندی و چه در حوزه‌ی صنعت ساز‌سازی
و ابعاد ساز و فیزیک صوت کاملا تابع اندازه‌گیری‌های دقیق ریاضی میباشد.
از آنجا که ماهیت هنر موسیقی، صوت و جوهر مجرد است و همچنین مقصد موسیقی، جان مجرد است،
برای خرید ساز کاخن میتوانید به سایت تاچ موزیک مراجعه کنید.
این هنر نزد حکما و اندیش‌مندان از جایگاهی ویژه برخوردار بوده، تا آنجا که از آن به تعبیر هنر شریفه یاد کرده‌اند.
نهضت بیت‌الحکمه در قرون اولیه‌ی اسلامی و رواج ترجمه‌ی آثار فلسفی فلاسفه‌ی یونان
باعث نشر و ترویج آراء و اندیشه‌های فلاسفه‌ی برجسته‌ی یونان مثل افلاطون،
فیثاغورث و به ویژه ارسطو در میان حکمای ایران از جمله کندی، فارابی و ابن سینا شد،
حکمایی که همگی در زمینه‌ی موسیقی صاحب نظر بوده و دارای رساله و کتاب میباشند.
عناصر اربعه یا چهارگانه‌های ارسطویی(آب، باد، خاک و آتش)، علم اعداد و نمادپردازی‌های عددی فیثاغورث،
باورهای کیهان شناختی، وحدت وجود فلوطین، نظریه ی عالم مثل افلاطون،
بازنمایی و محاکات و تقلید در هنر ارسطو، در کنار اندیشه های مینوی ایرانیان و توحیدی اسلام، از جمله شاخصه هایی هستن
د که نه تنها در موسیقی، بلکه در کل جریان هنری دوران اسلامی، به نوعی فلسفه ی هنر این دوره را تشکیل می داده اند.
برای خرید ساز کاخن میتوانید به سایت تاچ موزیک مراجعه کنید.
دوره 3: تاریخ موسیقی معاصر ایران
موسیقی ایران پس از فراز و نشیب‌های بسیار، در دوره‌ی قاجاریه توسط خاندان فراهانی در قالب هفت دستگاه
و پنج آواز تحت عنوان ردیف موسیقی دستگاهی گردآوری و تدوین شد.
در واقع پیش از دوران قاجار و در سال‌های حکومت صفویان و قوم زند و افشار، موسیقی ایرانی با نوعی فترت
در حوزه ی عملی و نظری مواجه شد به طوری که نه رساله و کتاب قابل تاملی نگاشته شد
و نه به واسطه‌ی تعصب و سرکوب صفویه، نوازندگی از رونق برخوردار بود.
از چگونگی تدوین نظام دستگاهی اطلاعات چندانی در دست نیست اما آنچه که به نظر می‌رسد این است
که دستگاه‌ها و آوازها جایگزین مقام‌ها شده و در شیوه‌ی اجرا تغییراتی حاصل آمد.
به نظر می‌رسد تغییر نظام موسیقی از مقام به دستگاه از طریق اجماعی میان موسیقی‌دانان فلات مرکزی مثل خاندان فراهانی
و موسیقی‌دانانی که به همراه قوم قاجار از آذربایجان به تهران آورده شدند، صورت گرفته باشد،
چرا که موسیقی آذربایجان با موسیقی دستگاهی دارای مشابهت‌های ساختاری و محتوایی بسیاری است.
بررسی ردیف موسیقی دستگاهی نشان‌گر این واقعیت است
که فواصل و درجات دانگها مانند موسیقی مقامی دوران اسلامی است با این تفاوت که بسیاری از قطعات یا حذف شده و یا تغییر نام داده اند.
پرده بندی در نظام دستگاهی تقریبا از پرده‌بندی گام صفی الدین پیروی می کند و همچنان اساس گسترش نغمات، اتصال دانگها و پیوستگی آنها می باشد.
در نظام موسیقی دستگاهی، هفت دستگاه و پنج آواز به شرح زیر، جایگزین مقام‌های گذشته شدند:
ماهور، شور، چهارگاه، سه گاه، همایون، نوا و راست پنجگاه، و دشتی، ابوعطا، افشاری، بیات ترک و بیات اصفهان.
تار، سه تار، نی، کمانچه، سنتور و تنبک از برجسته‌ترین انواع ساز مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران هستند.
از جمله فرم‌های موسیقایی که از دوران قاجار تا به امروز مورد استفاده قرار گرفته‌اند میتوان به:
پیش‌درآمد، چهارمضراب، رنگ، تصنیف، ساز و آواز، ساقی نامه، مثنوی و کار و عمل اشاره نمود.
میرزاعبدالله، میرزاحسینقلی، سماع حضور، باقر خان، نایب اسد‌الله، حاجی‌خان، درویش‌خان،
سید‌احمد‌خان، سیدعبدالرحیم اصفهانی و قلی‌خان شاهی از برجسته‌ترین نوازندگان و خوانندگان دوره‌ی قاجار
و اوایل پهلوی اول محسوب میشوند که در انتقال سنت‌ها و ظرایف عملی هنر موسیقی به نسل‌های بعد، نقش به‌سزایی ایفا کرده‌اند .
برای خرید ساز کاخن میتوانید به سایت تاچ موزیک مراجعه کنید.
موسی دانان ایارن باستان
مشهورترین موسیقی‌دان‌های این دوران قبل از اسلام به شرح زیر بودند
* باربد
* سرکش
* رامتین
* بامشاد
* آفرین
* نکیسای چنگ نواز
باربد برای هر روز هفته نوایی ساخت که به هفت خسروانی معروف است.
همچنین برای هر روز ماه سی لحن یا سی دستان و برای ۳۶۰ روز سال غیر از پنجه دزدیده، ۳۶۰ آهنگ یا ۳۶۰ دستان را ساخت.
آهنگ جامه دران که در ردیف موسیقی ایرانی است از ساخته‌های نکیسا است که با چنگ نواخته‌است.
دستان دیگری به نام دستگاه راست است که باربد آن را ساخت و امروز جز دستگاه‌های هفت‌گانه موسیقی ایرانی است،
همچنین باید به آهنگ‌ها و دستان نوروز بزرگ، آرایش خورشید، ماه بر کوهان (ماه بالای کوهسار)،
کین ایرج، سوگ سیاوش و گنج باد، گنج کاووس، تخت تاقدیس، فرخ روز، سوگ شیدیز و باغ شیرین اشاره کرد.
برای خرید ساز کاخن میتوانید به سایت تاچ موزیک مراجعه کنید.
ردیف
موسیقی ردیف دستگاهی امروز ایران از دورهٔ آقا علی‌اکبر فراهانی (نوازندهٔ تار دورهٔ ناصرالدین شاه) باقی مانده‌است.
آقا علی اکبر فراهانی به‌واسطهٔ میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر) برای نشر موسیقی ایرانی به دربار دعوت شد.
سپس این موسیقی توسط آقا غلامحسین (برادر آقا علی‌اکبر) به دو پسر علی‌اکبرخان به نام‌های میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله، آموخته شد
و آنچه از موسیقی باستانی ایران امروزه مورد استفاده‌تر و معروف‌تر است،
دسته‌بندی موسیقی توسط این دو استاد در قالب مجموعه نواخته‌ها و آموزش هایشان است که به نام «ردیف موسیقی» نامیده میشود.
برای خرید ساز کاخن میتوانید به سایت تاچ موزیک مراجعه کنید.
ردیف در واقع مجموعه‌ای از مثال‌های ملودیک در موسیقی ایرانی است که تقریباً با واژهٔ رپرتوار در موسیقی غربی هم‌معنی است.
یک مجموعهٔ ردیف، مجموعه مثال‌هایی موسیقایی از هر کدام از گوشه‌های یک دستگاه‌است
که بیانگر نسبت نت‌های مورد استفاده در آن گوشه و حال و هوای احساسی آن است.
گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی از اواخر سلسلهٔ زند و اوایل سلسلهٔ قاجار آغاز شده‌است.
یعنی در اوایل دورهٔ قاجار سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیف دستگاهی شد
و جای مقام‌های چندگانه را هفت دستگاه و پنج آواز گرفت.
از اولین راویان ردیف میتوان به خاندان فراهانی یعنی آقا علی اکبر فراهانی – میرزا عبدالله – آقاحسینقلی و… اشاره کرد.
ردیف‌هایی که اکنون موجودند شامل ردیف میرزا عبدالله، ردیف آقاحسینقلی، ردیف ابوالحسن صبا، ردیف عالی علی اکبر شهنازی،
ردیف موسی معروفی، ردیف دوامی، ردیف طاهرزاده، ردیف محمود کریمی، ردیف سعید هرمزی، ردیف مرتضی نی‌داوود و… هستند.
امروزه، ردیف میرزا عبدالله، ردیف صبا، ردیف شهنازی و دوامی کاربری بیشتری دارند
و بیشتر در مکاتب درس موسیقی آموزش داده میشوند
برای خرید ساز کاخن میتوانید به سایت تاچ موزیک مراجعه کنید.
دستگاه
هر دستگاه موسیقی ایرانی، توالی‌ای از پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی است
که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده انتقال می‌دهد.
هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشه موسیقی تشکیل شده‌است و معمولاً بدین شیوه ارائه میشود
که از درآمد دستگاه آغاز میکنند، به گوشهٔ اوج یا مخالف دستگاه در میانهٔ ارائه کار می‌رسند، سپس
با فرود به گوشه‌های پایانی و ارائهٔ تصنیف و سپس رِنگی اجرای خود را به پایان می‌رسانند.
موسیقی سنتی ایران شامل هفت دستگاه و پنج آواز است. هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی ایرانی عبارت‌اند از:
دستگاه شور
دستگاه سه‌گاه
دستگاه چهارگاه
دستگاه همایون
دستگاه ماهور
دستگاه نوا
دستگاه راست‌پنج‌گاه
برای خرید ساز کاخن میتوانید به سایت تاچ موزیک مراجعه کنید.
آواز
آواز معمولاً قسمتی از دستگاه مورد نظر است که میتوان آنرا دستگاه فرعی نامید.
آواز از نظرفواصل با دستگاه مورد نظر یکسان یا شبیه بوده و می‌تواند شاهد و یا ایست متفاوتی داشته باشد.
به‌طور مثال آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور و از درجه پنجم آن بوده و به عنوان مثال اگر شور سل را در نظر بگیریم،
دارای نت شاهد و ایست ((ر)) میباشد. بدین ترتیب در آواز شور ملودی با حفظ فواصل دستگاه شور روی نت ((ر)) گردش میکند و در نهایت روی همان نت می‌ایستد.
به‌طور کلی هر آواز پس از ایست موقت روی ایست خودش، روی ایست دستگاه اصلی (در این‌جا شور) باز می‌گردد.
آوازهای متعلق به دستگاه موسیقی ایرانی ۵تا هستند و عبارت‌اند از:
آواز ابوعطا، متعلق به دستگاه شور (درجه دوم)
آواز بیات ترک (بیات زند)، متعلق به دستگاه شور، (درجه سوم)
آواز افشاری، متعلق به دستگاه شور، (درجه چهارم)
آواز دشتی، متعلق به دستگاه شور، (درجه پنجم)
آواز بیات اصفهان، متعلق به دستگاه همایون، (درجه چهارم)
برای خرید ساز کاخن میتوانید به سایت تاچ موزیک مراجعه کنید.